Μεταφορά & Ελληνικός Κινηματογράφος

Στο πλαίσιο του μαθήματος «Θέματα Μεταφοράς και Διακειμενικότητας στον Κινηματογράφο και την Τηλεόραση» (6ΘΚ3) κατά το εαρινό εξάμηνο του 2021-2022 (Τμήμα Κινηματογράφου, Α.Π.Θ.) συστήθηκε ερευνητική ομάδα για τη μελέτη της μεταφοράς/adaptation στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογράφο. Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές που συμμετείχαν στο σεμιναριακό μάθημα πραγματοποίησαν πρωτογενή έρευνα στις ελληνικές ταινίες/παραγωγές που διανεμήθηκαν στις ελληνικές αίθουσες μεταξύ 1998 και 2021, με στόχο την εύρεση των παραγωγών που βασίστηκαν σε άλλες πηγές.

Με βάση τις σύγχρονες θεωρίες της μεταφοράς, η έρευνα δεν περιορίστηκε μόνο σε ταινίες που βασίζονται σε μυθιστορήματα αλλά περιλαμβάνει όλες τις πιθανές πηγές (από ιστορικά αρχεία και γεγονότα ως την ποίηση και τα προσωπικά βιώματα). Έτσι, στο τελικό μας αρχείο περιλαμβάνονται ως είδη μεταφοράς και τα σίκουελ (βλ. Bachelor 2, 2017) και τα ριμέικ (βλ. Τέλειοι Ξένοι, 2016).

Σημειώνουμε ότι αυτή η έρευνα αποτελεί το πρώτο σκαλοπάτι μιας μελλοντικής και ενδελεχούς μελέτης στο πεδίο της μεταφοράς στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου και στη διερεύνηση των πηγών που διαχρονικά επιλέγονται από τις κινηματογραφικές ομάδες. Σκοπός είναι να απαντηθούν ερωτήματα όπως:

  • Είναι το μυθιστόρημα η πηγή που προτιμά η ελληνική φιλμογραφία; Αν ναι, ποια είναι τα είδη, οι χρονικές περίοδοι ή/και οι συγγραφείς που απαντώνται συχνότερα;
  • Ποια είναι η θέση των ελληνικών, αλλά και τον ξένων θεατρικών έργων στη διαδικασία της μεταφοράς στον ελληνικό κινηματογράφο;
  • Τι είδους μεταφορές συναντούμε συχνότερα;
  • Ποια είναι η πρόσληψη των μεταφορών από τη δημοσιογραφική κριτική; Ποια είναι η πρόσληψη των μεταφορών από την ακαδημαϊκή κριτική;
  • Ποιες άλλες πηγές απαντάμε στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου;

Γίνεται σαφές από τα παραπάνω, ότι οι απαντήσεις μπορούν να αποτελέσουν το αντικείμενο πλείστων ερευνητικών εργασιών, μεταπτυχιακών διπλωματικών και διδακτορικών, αλλά και άρθρων σε ακαδημαϊκά περιοδικά και μονογραφιών. Άλλωστε, η σχετική ελληνική βιβλιογραφία είναι σπάνια και ιδιαίτερα περιορισμένη. Ελπίζουμε ότι η αρχική μας έρευνα θα αποτελέσει ένα έναυσμα για μεγαλύτερη εμβάθυνση και παραγωγή ερευνητικού έργου στο μέλλον.

Ωστόσο, πρέπει να σημειώσουμε και τα πρώτα εμπόδια που αντιμετωπίσαμε στη συλλογή του πληροφοριακού υλικού. Κάθε φοιτήτρια και φοιτητής του μαθήματος ανάλαβε να βρει τις ελληνικές ταινίες που διανεμήθηκαν στις ελληνικές αίθουσες για δύο συνεχόμενα έτη, να δώσει τον συνολικό αριθμό τους και να καταγράψει τον αριθμό των μεταφορών στα δύο έτη (βλ. excel). Σε αυτό το πρώτο βήμα διαπιστώθηκε το εξής: καταρχάς, αν και λιγοστές, οι περισσότερες ηλεκτρονικές και βιβλιογραφικές πηγές αναφέρουν ταινίες ανά σεζόν (π.χ. 2001/2002), χωρίς όμως να διευκρινίζουν πότε ξεκινά και πότε τελειώνει αυτή η περίοδος. Επιπλέον, στάθηκε σχεδόν αδύνατο να εντοπίσουμε τον αριθμό ελληνικών ταινιών για συγκεκριμένες χρονιές, ενώ σε άλλες περιπτώσεις, διαφορετικές πηγές δίνουν διαφορετικό αριθμό. Για παράδειγμα, σύμφωνα με το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου[1], το σύνολο των ελληνικών ταινιών της σεζόν 1998-1999 ήταν 33, ενώ σύμφωνα με την πολύ χρήσιμη ιστοσελίδα retroDB ήταν 32.

Από την άλλη πλευρά, η διεθνώς έγκυρη βάση δεδομένων boxofficemojo, που παρουσιάζει στοιχεία πολλές χώρες του κόσμου, δίνει πληροφορίες ανά ημερολογιακό έτος. Επιπλέον, οι κινηματογραφικοί επίσημοι οργανισμοί σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως το γαλλικό CNC (National Centre for Cinema and the Moving Image), ή το αμερικανικό MPA (The Motion Picture Association), δημοσιεύουν ετήσια ενδελεχείς πληροφορίες και στατιστικές που αφορούν στον κινηματογράφο των χωρών τους. Παρόμοιες στατιστικές και στοιχεία απουσιάζουν στη χώρα μας και δυσχεραίνουν το έργο των ερευνητριών και ερευνητών.  

Παρά τα παραπάνω, συστήθηκε το παρακάτω αρχείο excel που περιλαμβάνει πολύτιμες πληροφορίες για τη μεταφορά στον ελληνικό κινηματογράφο κατά την περίοδο 1998-2021. Με βάση τα συγκεντρωμένα στοιχεία, οδηγηθήκαμε στις παρακάτω αρχικές παρατηρήσεις.

Το μυθιστόρημα/διήγημα είναι η πιο συχνή πηγή που απαντάται και στη σύγχρονη ελληνική κινηματογραφία, όπως και στην αμερικανική (βλ. Kaklamanidou 2020). Από τις 102 ταινίες/μεταφορές του corpus, 36 (35,2%) βασίζονται σε διηγήματα και μυθιστορήματα. Φυσικά, θα πρέπει να μελετηθεί το είδος των μυθιστορημάτων/διηγημάτων που επιλέγονται, η εποχή της πρώτης δημοσίευσης, κ.λπ., ώστε να εξαχθούν επιπλέον συμπεράσματα.

Από την άλλη πλευρά, τα θεατρικά έργα, σε αντίθεση με το αμερικανικό παράδειγμα (βλ. Kaklamanidou 2020) είναι στη δεύτερη θέση με 22 ταινίες (21,5%). Θα ήταν ενδιαφέρον να διερευνηθεί η συχνή επιλογή τους ως πηγή μεταφοράς στον ελλαδικό χώρο.

Από τις 102 ταινίες, μόνο δέκα (9,8%) σκηνοθετήθηκαν από γυναίκες, γεγονός που συμβαδίζει, δυστυχώς, με τα διεθνή δεδομένα. Στη σεναριακή πλευρά, παρατηρούμε (και πάλι όπως συνηθίζεται διεθνώς) περισσότερες γυναίκες, καθώς έχουμε 31 συμμετοχές από γυναίκες (είτε ως μοναδικές σεναριογράφες είτε ως μέλη ομάδας) σε σύνολο 145 σεναριογράφων. Έτσι, το ποσοστό γυναικείας παρουσίας υπερδιπλασιάζεται και φτάνει στο 21,3%.

Το 2020 παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως κινηματογραφική χρονιά. Εξαιτίας της πανδημίας, πολλές από τις ταινίες με έτος παραγωγής 2019 ή 2020 δεν διανεμήθηκαν πριν από το 2021. Η μοναδική καταγραφή κινηματογραφικής μεταφοράς που έχουμε στη λίστα είναι η ταινία …για πάντα (2020), η οποία πρόλαβε να κυκλοφορήσει στις αίθουσες τον Ιανουάριο 2020, ουσιαστικά ένα μήνα πριν την από πανδημία.

Αυτές οι τέσσερις παρατηρήσεις είναι μόνο η αρχή της ερευνητικής μας προσπάθειας, την οποία γνωστοποιούμε διαδικτυακά με την ελπίδα ότι οι φοιτήτριες και οι φοιτητές που θα τη διαβάσουν θα εμπνευστούν ή/και θα βασιστούν στα στοιχεία, για να προχωρήσουν στη δική τους έρευνα και την κατάθεση δοκιμίων/πτυχιακών/μεταπτυχιακών και διδακτορικών εργασιών.

Σημείωση:

Θα ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς τα μέλη της ερευνητικής ομάδας, τις φοιτήτριες και φοιτητές του Τμήματος Κινηματογράφου (ακολουθούν τα ονόματά τους στο τέλος του κειμένου), που δέχθηκαν την πρόταση/πρόσκλησή μου και εργάστηκαν με όρεξη για την ολοκλήρωση αυτής της χαρτογράφησης, όπως και την υποψήφια διδακτόρισσα του Τμήματος Κινηματογράφου Μαρίνα Ζιγνέλη για την επιμέλεια, διόρθωση και επιπλέον έρευνα πάνω στα δεδομένα. Προσκαλούμε τις αναγνώστριες και τους αναγνώστες να επισημάνουν πιθανές παραλήψεις ή/και αβλεψίες στο μέιλ του ΕΜΕΚΤ.

Κείμενο: Μπέτυ Κακλαμανίδου, Θεσσαλονίκη, 30/5/2022

Μέλη ερευνητικής ομάδας (αλφαβητικά): Κατερίνα Βέργου, Γεωργία Βιολιτζή, Δημήτρης Γιαχνής, Πολυξένη Δημητριάδου, Δέσποινα Δρυ-Πεντζάκη, Χριστόφορος Ηροδότου, Γιάννης Ιωάννου, Θανάσης Λαγάνης, Υρώ Μανωλάκογλου, Κάρτερ Μορφινού, Σίρα Μπεν-Σααντόν, Δημήτρης Πόδας.

Επιμέλεια δεδομένων: Μαρίνα Ζιγνέλη, υποψήφια διδακτόρισσα, Τμήμα Κινηματογράφου.


[1] Επιπλέον, παρατηρούμε ότι στην ιστοσελίδα του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου και συγκεκριμένα στον «χρονολογικό κατάλογο» δεν υπάρχει κανένας τίτλος για κάποια έτη (π.χ. 2013), ενώ για κάποιες άλλες χρονιές υπάρχουν ελάχιστοι τίτλοι (π.χ. για το 2014 και το 2015 εμφανίζονται μόνο δύο τίτλοι). Τέλος, ο κατάλογος σταματά το έτος 2017. 

Πηγή:

Kaklamanidou, Betty. “The State of Contemporary Adaptation: A Revealing Corpus,” in New Approaches to Contemporary Adaptation, edited by Betty Kaklamanidou. Detroit: Wayne State University Press. 39-60.

Follow us!